«Θάνατος, μαύρος αδερφός.
Θάνατος, θα γίνω αθάνατος,
πυρ στην Αλαμάνα
και φωτιά στο Γοργοπόταμο
και φωτιά στο Γοργοπόταμο».
Το συγκεκριμένα αντάρτικο τραγούδι μέσα σε ένα στοίχο περιγράφει τα κατορθώματα του «αντάρτη, κλέφτη, παλικάρι»… Από τη μάχη της Αλαμάνας μέχρι την ανατίναξη της γέφυρας στο Γοργοπόταμο πάντα ήταν ο ίδιος λαός πρωταγωνιστής, ήρωας στον αγώνα για τη λευτεριά…
Έτσι έγινε και εκείνη τη νύχτα της 25ης προς 26η Νοέμβρη του 1942. Η ανατίναξη της γέφυρα του Γοργοπόταμου ήταν ένα ισχυρό πλήγμα απέναντι στους κατακτητές. Ήταν μέχρι εκείνη τη στιγμή η σημαντικότερη και πιο εντυπωσιακή αντιστασιακή πράξη σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη από τους ναζί και τους συμμάχους τους. Αποτέλεσε ταυτόχρονα τη «σπίθα» που ξεσήκωσε μαζικά το λαό και γέμισε τα βουνά της χώρας με νέους μαχητές του αντάρτικου στρατού…
Η επιχείρηση σχεδιάστηκε και αποφασίστηκε τέσσερις μέρες νωρίτερα, στο χωριό Καστριώτισσα. Εκεί συναντήθηκαν και συσκέφτηκαν οι αρχηγοί του ΕΛΑΣ, Άρης Βελουχιώτης και του ΕΔΕΣ, Ναπολέων Ζέρβας με τους Άγγλους σαμποτέρ, προκειμένου να καταταστρωθεί το σχέδιο της επιχείρησης.
Τη νύχτα της 25ης Νοεμβρίου 1942, 150 αντάρτες του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον Άρη Βελουχιώτη, 60 αντάρτες του ΕΔΕΣ, με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Ζέρβα, και 12 Άγγλοι σαμποτέρ επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά κατά της ιταλικής φρουράς της μεγάλης σιδηροδρομικής γέφυρας του Γοργοπόταμου κοντά στη Λαμία, εξουδετέρωσαν την εχθρική δύναμη και ανατίναξαν τη γέφυρα.
Σύμφωνα με το σχέδιο επιχείρησης, τμήμα του ΕΛΑΣ με 65 άνδρες ανέλαβε να εξουδετερώσει το νότιο βάθρο της γέφυρας, που φρουρούνταν από 80 Ιταλούς και ήταν αμυντικά οργανωμένο με συρματοπλέγματα, χαρακώματα και πολυβολεία από μπετόν αρμέ. Τμήμα του ΕΔΕΣ με 45 άνδρες ανέλαβε να εξουδετερώσει το βόρειο βάθρο, που φρουρούνταν από 30 άνδρες, χωρίς σημαντική αμυντική οργάνωση (η οργάνωση αυτή είχε μόλις αρχίσει). Δύο τμήματα του ΕΛΑΣ με 15 άνδρες το καθένα και με έναν Βρετανό σαμποτέρ ανέλαβαν να καταλάβουν θέσεις στη σιδηροδρομική γραμμή, σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου από τη νότια και βόρεια πλευρά της γέφυρας, για να εμποδίσουν την προσέγγιση εχθρικών ενισχύσεων.
Ένα τμήμα του ΕΛΑΣ από 30 άνδρες παρέμεινε ως εφεδρεία, ένα άλλο με 15 άνδρες είχε προορισμό να καταλάβει την ξύλινη οδική γέφυρα του Σπερχειού στη θέση Φραντζή και, τέλος, ένα τμήμα σαμποτέρ από 4-5 Αγγλους, 8 άνδρες του ΕΛΑΣ και 4 του ΕΔΕΣ ανέλαβε την ανατίναξη της γέφυρας. Η επιχείρηση άρχισε στις 23.05 τη νύχτα.
Η επιχείρηση
Το βόρειο φυλάκιο, το οποίο φρουρούσαν 30 Ιταλοί, δεν ήταν τόσο βαριά οχυρωμένο. Είχε όμως δυο δίδυμα αντιαεροπορικά στραμμένα στο έδαφος για επίγειους στόχους, που μπορούσαν να λιανίσουν τα πάντα. Εκεί πήραν θέσεις για να το εξουδετερώσουν 40 ΕΔΕΣίτες με επικεφαλής τον μόνιμο ανθυπολοχαγό Σωτήρη Παπαχρήστου. Ταυτόχρονα δυο ομάδες των 15 ανταρτών του ΕΛΑΣ θα έκοβαν τις ράγες και δεν θα επέτρεπαν να έρθουν σιδηροδρομικώς ενισχύσεις. Η κάθε ομάδα είχε μαζί της από έναν Άγγλο σαμποτέρ, ο οποίος, όταν θα ξεκινούσε η μάχη, θα υπονόμευε με εκρηκτικά τη σιδηροδρομική γραμμή. Ένα χιλιόμετρο βόρεια και ένα χιλιόμετρο νότια. Μια τρίτη ομάδα ανταρτών του ΕΛΑΣ θα κατέστρεφε την ξύλινη οδική γέφυρα προκειμένου να κόψει το δρόμο στις όποιες ενισχύσεις θα έρχονταν από τη Λαμία. Το κυρίως έργο της υπονόμευσης και ανατίναξης της γέφυρας το ανέλαβαν Άγγλοι σαμποτέρ και μια χούφτα ΕΛΑΣίτες και ΕΔΕΣίτες αντάρτες που είχαν εκπαιδευτεί για αυτό. Ο Άρης κράτησε πίσω, για κάθε ενδεχόμενο, μια εφεδρεία 30 ΕΛΑΣιτών με αρχηγό τον Νικηφόρο. Μια ευφυής κίνηση, όπως θα αποδεικνυόταν. Δεν είχαν περάσει έξι λεπτά μετά τις έντεκα όταν στην κοιλάδα του Γοργοπόταμου άρχισαν οι πυροβολισμοί. Στα δυο φυλάκια τα όπλα ξερνούσαν φωτιά. Στο νότιο φυλάκιο οι Ιταλοί αιφνιδιάζονται πλήρως. Μέσα στο σκοτάδι προσπαθούν να ανάψουν τους προβολείς για να δουν που κρύβεται ο εχθρός. Μάταια. Οι σφαίρες σφυρίζουν δαιμονισμένα δίπλα τους και τους καθηλώνουν. Μια – μια οι θέσεις τους πέφτουν στα χέρια των ανταρτών. Οι Ιταλοί παραδίδονται σε λίγα λεπτά. Μόνο ένα μπετονένιο τετράγωνο κουβούκλιο μέσα σε αυτόν τον λαβύρινθο οχυρώσεων παραμένει ανέπαφο και θερίζει τα πάντα. Στη βάση του ανάμεσα στα πουρνάρια ο «Κεραυνός» πετάγεται και ορμάει ακάλυπτος. Σπάει με μια κλωτσιά την πόρτα και εισβάλλει. Δεν προλαβαίνει να τραβήξει τη σκανδάλη. Ένας υποκόπανος τον χτυπάει στο πρόσωπο. Τα δόντια του διαλύονται. Το στόμα του γίνεται μια ματωμένη άμορφη μάζα. Κλονίζεται, αλλά δεν πέφτει. Καταφέρνει να θερίσει όλους τους Ιταλούς. Από το αρχηγείο βλέπουν την πρώτη φωτοβολίδα στα νότια, σημάδι ότι το φυλάκιο έπεσε. Στο βορινό όμως φυλάκιο δεν φαίνεται καμία φωτοβολίδα. Μόνον πυροβολισμοί. Τα λεπτά περνάνε επικίνδυνα. Σε λίγο φτάνει τρέχοντας ο ανθυπολοχαγός Σωτήρης Παπαχρήστου: «Αποτύχαμε. Δεν τους αιφνιδιάσαμε» ενημερώνει και οι Μάγιερς, Γουντχάουζ, Ζέρβας, Πυρομάγλου, πετάγονται. Χλωμιάζουν, τα χάνουν. Ο Άρης σηκώνεται ψύχραιμα και φωνάζει τον Νικηφόρο: «Μάχη δεν ήθελες; Πάρε την εφεδρεία και σε 20 λεπτά να έχεις τελειώσει. Αλλιώς να μη γυρίσετε. Περικλή, Πελοπίδα, Θάνο, και σεις μαζί του». Με τους ΕΛΑΣίτες πηγαίνει πάλι ο Παπαχρήστου, αλλά και ο Κομνηνός Πυρομάγλου. Ο Βελουχιώτης, σίγουρος ότι η εφεδρεία θα τα καταφέρει, απευθύνεται στους Άγγλους δυναμιτιστές: «Πηγαίνετε να κάνετε τη δουλειά σας και μη δίνετε σημασία στις τουφεκιές. Μην περιμένετε τη φωτοβολίδα». Σε 17 λεπτά έπεσε και το βόρειο φυλάκιο. Δεν είχαν προλάβει να περάσουν τα 20 λεπτά όταν την κοιλάδα συγκλόνισαν δυο ισχυρότατες εκρήξεις που ακουστήκανε μέχρι τη Λαμία. Τα σίδερα από τις ράγες έλιωσαν, τα ξύλα διαλύθηκαν και η γέφυρα σωριάστηκε…
Η στρατιωτική ιδιοφυία του Άρη έσωσε την επιχείρηση. Το σχεδιάγραμμα της επίθεσης, το οποίο είχε ο Νικηφόρος στην τσέπη του και αποτύπωνε τις κινήσεις του Άρη, χρόνια μετά θα διδασκόταν στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων.
Σαμποτάζ τεράστιας σημασίας
Με την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου διακόπηκε για έξι βδομάδες η μοναδική σιδηροδρομική αρτηρία προς το λιμάνι του Πειραιά, μέσω της οποίας το χιτλερικό επιτελείο εφοδίαζε τα στρατεύματα του Ρόμελ στη Βόρεια Αφρική. Αυτός ήταν άλλωστε και ο σκοπός της επιχείρησης. Δόθηκε έτσι πολύτιμη βοήθεια στα αγγλικά στρατεύματα, που διεξήγαν επιθετικές επιχειρήσεις εναντίον των χιτλερικών και ιταλικών στρατευμάτων στην Αφρική.
Το λαμπρό αυτό κατόρθωμα, που συνέπεσε χρονικά με τη μεγαλειώδη αντεπίθεση των σοβιετικών στρατευμάτων στο Στάλινγκραντ, είχε σοβαρή απήχηση στον ελληνικό λαό, ανέβασε το αγωνιστικό του φρόνημα και συντέλεσε στην παραπέρα γοργή ανάπτυξη της ένοπλης αντίστασής του.
Τα αντίποινα Δυο μέρες μετά την ανατίναξη της γέφυρας οι Ιταλοί, σε αντίποινα, παίρνουν από τις φυλακές της Λαμίας 14 πατριώτες από τους οποίους 7 θα εκτελέσουν μπροστά στην γκρεμισμένη γέφυρα. Τους υπόλοιπους θα τους εκτελέσουν στα Καστέλλια της Παρνασίδας, μαζί με άλλους 10 κατοίκους.
Προσπάθεια παραχάραξης της Ιστορίας
Μεταπολεμικά σχετικά με την επιχείρηση, ο Ζέρβας, σε διάφορα γραπτά του υποστηρίζει πως ούτε λίγο ούτε πολύ εκβίασε τον Άρη κι έτσι συμμετείχε ο ΕΛΑΣ στην επιχείρηση. Στο ίδιο περίπου μήκος κύματος κινούνται και οι μαρτυρίες των Εγγλέζων, αν και ο Κρις Γουντχάουζ προσπαθεί να ευτελίσει τη συμμετοχή του ΕΛΑΣ στην επιχείρηση. «Όταν ο Άρης κατάλαβε – γράφει – ότι η επίθεση θα γινόταν, έστω και χωρίς τις δικές του δυνάμεις, δε διακινδύνευσε ν’ αφήσει το Ζέρβα να πάρει όλη τη δόξα: προσφέρθηκε αμέσως να συνεργαστεί».
Η πραγματικότητα βεβαίως είναι εντελώς διαφορετική. Ο Σπ. Μπέκιος–Λάμπρος, που συμμετείχε στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, αναφέρει με στοιχεία πως ο ΕΛΑΣ συνεργαζόταν με τους Εγγλέζους για την επιτυχία της επιχείρησης πολύ πριν συναντηθεί ο Άρης με τον Ζέρβα. Έτσι όλα αυτά που αναφέρουν οι αντίπαλοι του ΕΑΜ έγιναν για παραχάραξη της ιστορικής αλήθειας ότι ο ΕΛΑΣ σήκωσε το κύριο βάρος της επιχείρησης, γιατί αυτό αξίωνε η προπαγάνδα του κατεστημένου, προκειμένου να ξεριζώσει από τις λαϊκές συνειδήσεις το ρόλο του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στην απελευθέρωση. Αλλά η Ιστορία δεν παραγράφεται.
Χαρακτηριστική του διχαστικού ρόλου των Εγγλέζων ήταν ανακοίνωση που μεταδόθηκε από το ραδιόφωνο του Λονδίνου και δημοσιεύτηκε στις αγγλικές εφημερίδες, στην οποία αποσιωπούνταν ο ρόλος του ΕΛΑΣ και αναφερόταν ότι τη γέφυρα ανατίναξαν “τμήμα Βρετανών σαμποτέρ σε συνεργασία με αντάρτικο τμήμα του ΕΔΕΣ”.
Χρόνια μετά, ο Γουντχάουζ παραδέχτηκε: «Άρης για εμάς δεν έπρεπε να υπάρχει πουθενά. Το BBC είχε εντολές να αναφέρει μόνο τον Ζέρβα». Βέβαια ο ίδιος δεν μπορούσε να κρύψει την ιστορική αλήθεια και παραδέχθηκε αργότερα: «Ο Γοργοπόταμος χωρίς τον Ζέρβα δεν θα γινόταν και χωρίς τον Άρη δεν θα πετύχαινε».
Ο έτερος βρετανός αξιωματικός Μάγερς στο βιβλίο του “Report on SOE activities in Greece” αναφέρει: «Ο ΕΛΑΣ πολέμησε πολύ καλύτερα από τους άνδρες του Ζέρβα. Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης ο Άρης ήταν κατά πολύ ψυχραιμότερος».
Μετά την επιχείρηση του Γοργοπόταμου φάνηκε σαφέστατα ότι ο σκοπός της βρετανικής αποστολής στα βουνά της Ελλάδας, στη διάρκεια της Κατοχής, δεν ήταν καθόλου στρατιωτικός, αλλά καθαρά πολιτικός. Η πραγματικότητα αυτή επιβεβαιώθηκε περίτρανα από τις μετέπειτα εξελίξεις, με κορυφαία το Δεκέμβρη του ’44.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκαν και οι μετεμφυλιακές κυβερνήσεις, οι οποίες σε κάθε αναφορά τους στον Γοργοπόταμο μιλούσαν μόνο για τους άνδρες του ΕΔΕΣ.
Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και αργότερα, ΕΛΑΣίτες αντάρτες που πήραν μέρος στην ανατίναξη της γέφυρας σύρθηκαν στα δικαστήρια από τους εθνικόφρονες με την κατηγορία της «φθοράς ξένης περιουσίας»…
